भुकूम विषयी

स्मार्ट ग्राम’ पुरस्कार (Smart Village Award): भुकूम ग्रामपंचायतीला त्यांच्या उत्कृष्ट कामासाठी आणि विविध शासकीय योजना, नागरी सुविधा, आरोग्य, शिक्षण, कचरा, सांडपाणी व्यवस्थापन आणि आधुनिक तंत्रज्ञान या स्तरावर केलेल्या उल्लेखनीय कामगिरीमुळे सन २०१८-२०१९ साठीचा ‘सुंदर गाव’ पुरस्कार (ज्याला ‘स्मार्ट ग्राम’ पुरस्कार देखील म्हणतात) प्राप्त झाला आहे.

🛠️ ग्रामपंचायतीचे कार्यक्षेत्र आणि सध्याचे विषय

ग्रामपंचायत ही गावाच्या विकासासाठी आणि मूलभूत सुविधा पुरवण्यासाठी जबाबदार असलेली स्थानिक स्वराज्य संस्था आहे.

पाणी व्यवस्थापन: भूगाव आणि भुकूम परिसरात वाढत्या नागरिकरणामुळे आणि अपुऱ्या पावसामुळे पाणीटंचाई जाणवत आहे. यावर उपाययोजना करण्यासाठी ग्रामपंचायत सक्रिय आहे.

जलप्रदूषण आणि सांडपाणी व्यवस्थापन: राम नदीमध्ये सांडपाणी सोडल्यामुळे वाढलेल्या जलप्रदूषणाच्या समस्येवर उपाययोजना करण्यासाठी राष्ट्रीय हरित न्यायाधिकरणाने (NGT) पुणे जिल्हा परिषद आणि भुकूम ग्रामपंचायतीला प्रतिज्ञापत्र (affidavit) दाखल करण्याचे निर्देश दिले होते. सांडपाण्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी शोषखड्डे (Soak Pits) घेण्याचे आवाहन देखील करण्यात आले आहे.

सरपंच आणि सदस्य: ग्रामपंचायतीचे कामकाज सरपंच, उपसरपंच आणि सर्व सदस्य यांच्या नेतृत्वाखाली चालते.

गाव: भुकूम, तालुका मुळशी, जिल्हा पुणे, महाराष्ट्र. गावाचा भूभाग अंदाजे 1,089 हेक्टेअर इतका आहे.
मातृभाषा: मराठी.

गावाची लोकसंख्या सुमारे 2,859 (2011 साल) – पुरुष 1,545, महिला 1,314.
घरांची संख्या: सुमारे 620 घरं.
साक्षरता: एकूण साक्षर लोकसंख्या अंदाजे 2,058. पुरुष 1,208, महिला 850.

ग्रामपंचायत आणि विशेष घटनाक्रम

गावाची स्वतःची ग्रामपंचायत म्हणजेच भुकूम ग्रामपंचायत आहे.

या ग्रामपंचायतीला “स्मार्ट ग्राम” पुरस्कार मिळालाय. २०१८-१९ साली “सुंदर गाव पुरस्कार” म्हणून यासाठी निवड करण्यात आली होती. https://www.lokmat.com/

एक मनोरंजक गोष्ट म्हणजे: २०२३ साली या ग्रामपंचायतीचा सरपंच म्हणून बहिण, उपसरपंच म्हणून भाऊ यांची निवड झाली — म्हणू शकतो की गावात ऐतिहासिक असा ‘बहिण-भाऊ’ युग सुरू झाला आहे. Maharashtra Times

विकास आणि माहिती

गावाजवळील मोठे शहर म्हणजे पुणे; गावापासून शहरापर्यंत अगदी जवळ आहे (सुमारे 17 किमी) त्यामुळे शहराशी संपर्क चांगला आहे.
गावात सार्वजनिक बस सेवा आहे, खाजगी बस सेवा <5 किमी पर्यंत उपलब्ध आहे. रेल्वे स्टेशन थोडे अंतरावर आहे.

ग्रामपंचायत विविध सरकारी योजनांचा अमल करत आहे – सामाजिक विकास, स्वच्छता, पाणी-नाली, इत्यादींमध्ये. https://www.lokmat.com/

लक्षात घेण्यासारखे बिंदू

गावात महिला व पुरुष यांचा साठा थोडा असमान आहे (लिंग अनुपात अंदाजे 850 महिलांप्रति 1000 पुरुष).
साक्षरतेचा स्तर चांगला आहे पण अद्यापही भागात सुधारणा शक्यता आहे — विशेषतः महिला साक्षरतेत.

गावाचा विकास-पथ सुरू आहे आणि पुरस्कार मिळाल्यामुळे स्थानिक प्रशासनात सकारात्मक बदल दिसतो आहे.

शहरापासून जवळ असल्यामुळे ग्रामीण व शहरी मिसळणारी स्थिती आहे — म्हणजे सुविधा व शहरी प्रभाव दोन्ही दिसू शकतात.

भुकूम गावात कृषी व जमिनीचा वापर आहे तसेच आसपास कृषी-पर्यटनाचा (agri-tourism) विकासही दिसतो. जमिनींच्या विक्रीचा डेटा बघितला तर, मुळशी तालुक्यातील कृषी / फार्मिंग जमिनी विक्रीसाठी उपलब्ध आहेत.

गावात काम करणारा लोकसंख्येचा भाग (working population) साधारण 50 % आहे.
साक्षरतेची पातळी 72 % आहे पण महिला साक्षरतेचा टक्केवारी कमी आहे (महिला साक्षरतेचा डेटानुसार ~29.7 %).

पाणी-संसाधने, आरोग्य सुविधा व अन्य आधारभूत सुविधा

गावात एक प्राथमिक आरोग्य केंद्र आहे: Primary Health Centre Bhukam, Mulshi (मुख्य आरोग्य केंद्र) म्हणून नोंद आहे.
स्थानिक उप-केंद्र (sub-centre) देखील आहे, पण झोनल अहवालानुसार तिथल्या कर्मचारी/परिसराची स्थिती कमी असल्याचे दिसते.
सार्वजनिक पाणी, वीज व रस्ते या मूलभूत सुविधा गावाची सूचीबद्ध माहितीमध्ये नमूद आहेत.

सुधारणा व लक्ष देण्यासारखे मुद्दे

कृषी-पर्यटन व मिश्रित आर्थिक उपक्रमांचा विकास पुढे वाढवण्याची संधी आहे, ज्यामुळे स्थानिक उत्पादन व रोजगार वाढू शकतो.

आरोग्य सुविधा मजबूत करणे आवश्यक आहे — परिपूर्ण स्टाफिंग, सुविधांचा विस्तार हे आव्हान आहे.

महिला साक्षरतेवर लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे, त्यासाठी स्थानिक पातळीवर कार्यक्रम राबवता येतील.

जमीन-विकासामुळे पर्यावरणीय व सामाजिक परिणामाची जाणीव ठेवावी (विशेषतः कृषी जमीन-उपयोगात).

या गावात प्राथमिक पातळीवर असलेली शाळा आहे — ZPPS Bhukum (झोपडपट्टी/ग्रामीण प्राथमिक शाळा) जी मराठी माध्यमात वर्ग 1–8 चालवते.

तसेच, शहर-आसपास वाढत्या भागात उच्च दर्जाच्या शाळा उपलब्ध आहेत — उदाहरणार्थ, Indus International School, Bhukum, ज्यात IB अभ्यासक्रम आणि आधुनिक सुविधांचा समावेश आहे.

शैक्षणिक सुविधांमध्ये पुढे वाढ दिसते: स्मार्ट क्लासरूम्स, संगणक प्रयोगशाळा, लायब्ररी इत्यादी शाळांमध्ये उपलब्ध आहेत.

मात्र, गावातील सर्व रहिवाशांसाठी शिक्षणाचा प्रवेश समान नसावा— विशेषतः महिला साक्षरतेचा टक्का अजूनही कमी आहे.

पाण्याची व पाईप-नळ योजनेची स्थिती

पाणी पुरवठ्याबाबत विशेष माहिती शोधताना लक्षात येते की आसपासच्या ग्रामीण भागात पाईपड नळ योजना, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा इत्यादी संदर्भात आव्हाने आहेत. उदाहरणार्थ, गावाजवळील Bhugaon या शेजारील गावात अशी समस्या अभ्यासात आली आहे.

तसेच, जिल्हा-पातळीवर भूजल परिस्थितीचे रिपोर्ट उपलब्ध आहेत ज्यात या भागातील भूगर्भ पाण्याचे व्यवस्थापन आणि जलस्रोतांच्या नकाशांचा समावेश आहे.
गावात पाणी पुरवठा, नळ नेटवर्क इत्यादि सुधारावयाचे आहे — म्हणजे पिण्याच्या पाण्याच्या उपलब्धतेमध्ये सुधारणा होण्याची इच्छा आहे.

महिला साक्षरता वाढवणे

ग्रामपंचायतीने व स्थानिक शाळांनी सौम्य व प्रसारात्मक प्रशिक्षण (adult education) सुरु करणे.

शाळेत अतिरिक्त सुविधांसह — कोर्सेस, विद्यार्थी-मूल्य वाढवणारे कार्यक्रम राबवणे.

पाणी-नळ व्यवस्था सुधारणा

पाईपद नळ योजना (piped water supply) सर्व घरांपर्यंत पोहोचविणे.

भूजल स्रोतांचे व्यवहार्य नियोजन, पाण्याचा पुरवठा विस्थापन किंवा वाढविणे.

शिक्षण-संरचना विस्तार

प्राथमिक शाळेत दर्जेदार शिक्षक व सुविधा उपलब्ध करून देणे.

गावातील विद्यार्थ्यांसाठी माध्यमिक/हाय-स्कूल पर्याय सुनिश्चित करणे, ट्रान्सपोर्टची सोय.

सामुदायिक आरोग्य व स्वच्छता

ग्रामपंचायतीद्वारे स्वच्छता मोहिम राबविणे, पाणी-नाली स्वच्छता ठेवणे.

आरोग्य केंद्र व सुविधा सुधारणे, नियमित तपासणी व जनजागृती वाढविणे.

प्रशासन व भागीदारी वाढविणे

स्थानिक लोकांचे (महिला, युवक-जिव्हाळ्यांचा) सहभाग वाढविणे.

ग्रामपंचायतीशी समन्वय वाढवून योजना व्यवहार्यात उतरविणे